Kể từ sau blog đầu tiên đến nay đã gần một năm tôi chưa viết thêm được bài nào. Một phần vì lười, phần khác vì chưa tìm được điều gì thật sự thôi thúc mình đặt bút. Sáu tháng vừa qua tôi dành nhiều thời gian để chiêm nghiệm, đọc thêm vài đầu sách, thử tiếp cận một số hệ tư tưởng khác nhau, đồng thời nhìn lại toàn bộ hành trình 21 năm trên cõi đời này để tự hỏi: “Ta là ai?” và “Ta muốn gì?”.
Đây không phải lần đầu tôi rơi vào trạng thái mất phương hướng, trước đó tôi từng có hai lần rơi vào trạng thái tương tự vào năm 14 tuổi và 17 tuổi. Nhưng khác với những lần ấy, lần này tôi chịu ngồi xuống, suy ngẫm một cách nghiêm túc hơn. Đến thời điểm hiện tại, có lẽ tôi đã gần chạm được vào một câu trả lời tạm gọi là “thỏa đáng”. Bài viết này sẽ chia sẻ một phần những suy ngẫm ấy, xoay quanh hai câu hỏi trên.
Info
Một vài đoạn có thể khiến bạn cảm thấy tiêu cực, nhưng xin nhớ: đây vẫn là một blog muốn truyền đạt về niềm tin và hy vọng.
Gattaca
Gattaca là một bộ phim ra mắt năm 1997, lấy bối cảnh trong một tương lai không xa, khi công nghệ gen đã phát triển vượt bậc. Cha mẹ lúc này có thể dễ dàng “đặt hàng” cho con cái - từ màu mắt, màu tóc, giới tính cho đến sức khỏe hay trí thông minh - chẳng khác nào việc đặt một bộ quần áo.
Thoại của một bác sỹ trong phim
“Simply the best of you. You could conceive naturally 1,000 times and never get such a result”
Tạm dịch: “Đứa trẻ được sinh ra chắc chắn là tập hợp những gì tốt nhất từ gen của 2 người. Các bạn có thể thử giao phối tự nhiên 1000 lần cũng không thể có được kết quả tốt đến vậy”
(Trích lời một bác sỹ trong phim)
Trong một thế giới như vậy chỉ có kẻ điên hoặc thiếu tiền mới đẻ con một cách tự nhiên mà không qua can thiệp gen!
Vincent
Trung tâm của câu chuyện là Vincent - đứa trẻ ra đời không qua chọn lọc, bởi người mẹ sùng đạo Thiên Chúa. Chỉ vài phút sau khi sinh, công nghệ xét nghiệm gen đã “vạch sẵn” phần lớn con đường đời anh. Khoảnh khắc chào đời ấy, thay vì tiếng reo vui của y bác sĩ và gia đình, Vincent đón nhận:
# Kết luận về xét nghiệm gen lúc mới sinh của Vincent
Xác suất chết vì bệnh thần kinh: 60%
Xác suất rối loạn thần kinh: 42%
Xác suất rối loạn thiếu tập trung: 89%
Xác suất rối loạn về tim: 99%
Có khả năng đột từ sớm
Tuổi thọ dự tính: 30.2 năm
Cảnh chào đời của Vincent
Ta và Vincent
Hãy ngừng lại một nhịp. Vincent không xa lạ; anh chính là bóng dáng của chúng ta hôm nay. Công nghệ gen giờ đã đủ sức lựa chọn giới tính, điều chỉnh vài tính trạng cơ bản (xem CRISPR). Đời người có khác gì một bản vẽ dựng sẵn? Sinh ra từ cát bụi, đi học, đi làm, lập gia đình, già nua, rồi trở về với cát bụi. Ngôi trường bạn đến, bữa ăn bạn có, sức khỏe bạn giữ, thậm chí cả sự kỷ luật mà bạn nghĩ là của riêng mình - rốt cuộc vẫn phần lớn bị chi phối bởi hoàn cảnh, bởi xuất phát điểm, bởi cả yếu tố di truyền. Bởi lẽ, không phải ai cũng có cùng điều kiện để duy trì kỷ luật: một đứa trẻ lớn lên trong môi trường đủ đầy, cha mẹ định hướng, sẽ dễ dàng rèn thói quen học tập và tập luyện hơn một đứa trẻ sinh ra trong một hộ gia đình lao động nghèo phải đi làm thêm từ bé để phụ giúp gia đình. Ý chí, kỷ luật vốn được ca ngợi như tài sản cá nhân, nhưng thực chất cũng được “ươm mầm” bởi môi trường.
Người ta thường nói: “Chỉ cần cố gắng, bạn sẽ thành công”. Nhưng đời thực lắm lúc lại phũ phàng và nghiệt ngã hơn thế: có người được phép cố gắng, còn có người ngay cả cơ hội cố gắng cũng bị tước đi từ đầu. Lẽ nào định mệnh thực sự tồn tại, và ta - cũng như Vincent - đã được vẽ sẵn một “bản thiết kế” ngay từ khi sinh ra? Hay ngược lại, chính trong những kẽ hở mong manh của bản thiết kế ấy, ý chí con người vẫn có thể len vào và viết lại số phận? Dù gì thì tôi chọn tin vào vế sau.
Anton
“Anton” là cái tên mà cha Vincent muốn dành cho đứa con trai mà ông có thể tự hào. Nhưng đáng tiếc, ngay từ khi chào đời, Vincent đã khiến ông thất vọng đến mức cái tên ấy bị tước khỏi anh ngay tức khắc. Rút kinh nghiệm từ Vincent, cha mẹ anh quyết định sử dụng kỹ thuật gen để sinh thêm một đứa trẻ với bộ gen hoàn hảo - và nó được đặt tên là Anton. Từ thuở bé, Anton luôn nhận nhiều sự chú ý hơn hẳn Vincent; và hiển nhiên trong bất cứ trò chơi hay cuộc thi nào, Vincent đều là kẻ thua cuộc khi đặt lên bàn cân với Anton.
Vincent hoàn toàn thua thiệt Anton về mọi mặt dù sinh trước
Và đó mới là cái cay đắng nhất: bất kể Vincent cố gắng đến đâu, cái kết dường như đã được định sẵn. Anh không thể cao thêm chỉ bằng ý chí, không thể làm trái tim mình đập khỏe hơn, cũng không thể giành lại ánh nhìn vốn mặc định thuộc về Anton. Giống như bị giam trong một chiếc lồng vô hình - càng giãy giụa lại càng thấy rõ song sắt. Ngoài đời thực, chúng ta cũng thường rơi vào tình thế ấy. Có những giới hạn tưởng như đã được đóng khung: chiều cao, trí tuệ, xuất thân, sức khỏe, hay cả những ràng buộc vô hình từ xã hội. Ta vùng vẫy, nhưng càng cố lại càng thấy rõ bức tường. Đôi khi, sự bất lực ấy làm ta tự hỏi rằng : Liệu có những cuộc chơi mà mình sinh ra vốn dĩ chỉ để sắm vai kẻ thất bại? Einstein từng nói
“Everything is determined, the beginning as well as the end, by forces over which we have no control. It is determined for the insect, as well as for the star. Human beings, vegetables, or cosmic dust, we all dance to a mysterious tune, intoned in the distance by an invisible piper”
Tạm dịch: “Mọi thứ đều đã được định đoạt, từ khởi đầu cho đến kết thúc, bởi những lực mà chúng ta không thể kiểm soát. Điều đó đúng với loài côn trùng cũng như với những vì sao. Con người, cây cỏ hay bụi vũ trụ, tất cả chúng ta đều đang nhảy múa theo một khúc nhạc huyền bí, vang vọng từ xa xăm bởi người thổi sáo vô hình.”
Có lẽ nào mọi thứ đều đã được định sẵn từ trước, và chúng ta chỉ là những diễn viên câm lặng đang lặp lại kịch bản đã được ban phát từ ngàn xưa? Nếu vạn vật đều vận hành một cách cơ học, liệu còn khe hở nào cho cái gọi là tự do ý chí? Hay ý chí chỉ là một ảo giác ngọt ngào mà ta bám víu để bớt tuyệt vọng trong nhà tù mang 2 chữ “vật lý”?
Nhưng có lẽ bức tường ấy không hoàn toàn kín. Vật lý hiện đại, thay vì vẽ nên một cỗ máy vận hành tuyệt đối, lại để lộ ra những vết nứt mong manh. Ở mức hạ nguyên tử, các hạt không tuân theo một kịch bản duy nhất, mà chập chờn giữa nhiều khả thể. John Conway và Simon Kochen thậm chí còn đưa ra một định lý táo bạo mang tên Free Will Theorem. Định lý trên cho rằng nếu con người thật sự có tự do chọn lựa, thì ngay cả các hạt cơ bản cũng không thể bị trói buộc tuyệt đối bởi định luật vật lý. Nói cách khác, trong chính lòng của cái ta gọi là tất định, vẫn còn chỗ cho tự do.
Và biết đâu, chính từ những khe hở vi tế ấy mà ý chí nảy sinh. Giống như Vincent, tưởng chừng sinh ra đã thua, nhưng trong khoảnh khắc bơi ra khơi lần cuối với Anton, anh chọn không quay đầu lại. Lựa chọn ấy dù nhỏ bé, mong manh lại đủ để đảo ngược cán cân - giành chiến thắng, để viết một chương khác cho số phận. Như một sự an ủi nhỏ bé trong cuộc đời, ý chí không phá vỡ toàn bộ bức tường, nhưng nó tìm được kẽ nứt để xuyên qua, và đôi khi, chỉ một vết nứt cũng đủ làm sụp đổ cả thành lũy của định mệnh. Lời tự sự của Vincent khi thi bơi lần cuối với người em Anton là một trong những đoạn thoại kinh điển nhất trong cả bộ phim với tôi
“It was the last time we swam together and out into the open sea. Like always, knowing each stroke to the horizon was one we’d have to make back to the shore. But something was different about that day. Every time Anton tried to pull away, I just went that much faster. Until finally, the impossible happened. It was the one moment in our lives that my brother was not as strong as he believed and I was not as weak. It was the moment that made everything else possible.”
Tạm dịch: “Đó là lần cuối cùng chúng tôi bơi cùng nhau, hướng ra biển khơi. Như mọi khi, ý thức rằng mỗi nhịp tay vươn về phía chân trời đều sẽ phải trả giá bằng một nhịp tay quay về bờ. Nhưng hôm ấy, có điều gì đó khác lạ. Mỗi lần Anton cố vượt lên, tôi lại bơi nhanh hơn một nhịp. Cho đến khi điều không tưởng đã xảy ra. Ấy là khoảnh khắc duy nhất trong đời, khi em trai tôi không mạnh mẽ như nó vẫn tin, và tôi cũng không yếu đuối như chính mình từng nghĩ. Chính khoảnh khắc ấy đã mở đường cho mọi điều về sau.”
Cảnh Vincent bơi cạnh Anton
Ước mơ?
Chính vì lớn lên trong một nơi ngột ngạt đến mức gần như chẳng còn chỗ nào dành cho mình mà Vincent nuôi một ước mơ điên rồ: bay lên những vì sao. Trong xã hội Gattaca, đó không chỉ là một giấc mơ xa vời - nó gần như là một tội lỗi. Ở đó, người ta không đánh giá bạn bằng nỗ lực hay kinh nghiệm; chỉ cần một giọt máu, một mẫu nước tiểu là đủ để quyết định cả tương lai. Với một kẻ “in-valid” như Vincent, mơ thành phi hành gia chẳng khác nào tự nhận mình là trò hề.
Nhưng thử ngẫm lại, đời thực của chúng ta khác gì mấy? Không cần công nghệ gen, xã hội vẫn biết cách dựng lên những bức tường vô hình để phân loại và đóng khung mỗi người. Ở Việt Nam, định kiến tuổi tác (ageism) hiện hữu rất rõ: không ít ứng viên bị loại khỏi vòng tuyển dụng chỉ vì “ngoài 35 tuổi” - bất chấp kinh nghiệm hay năng lực họ sở hữu. Một con số khô khan đã đủ để xã hội mặc định bạn “hết giá trị.”
Trong giáo dục cũng vậy: điều kiện gia đình nhiều khi chính là tờ “xét nghiệm gen” vô hình. Ở nhiều xã hội châu Á, bao gồm cả Việt Nam, việc học thêm tiếng Anh, luyện thi hay đi du học phần lớn phụ thuộc vào khả năng đầu tư của cha mẹ. Đứa trẻ lớn lên trong gia đình đủ đầy được học trung tâm ngoại ngữ, đi trại hè quốc tế; còn đứa phải lo cơm áo thì dù nỗ lực đến mấy cũng khó mà bắt kịp khoảng cách đã bị kéo dãn từ đầu. Và khi bước ra đời làm việc, ta lại gặp thêm một rào cản khác: nepotism. Có những vị trí vốn đã “có chủ” trước cả khi công bố tuyển dụng, nơi họ của bạn nhiều khi quan trọng hơn năng lực thực sự. Đây chẳng phải cũng là một dạng “xét nghiệm gen” khác, nơi cái tên thay thế cho DNA sao?
Chính trong bối cảnh ấy, ước mơ và ý chí mới trở thành một thứ vừa phi lý vừa không thể thiếu. Phi lý, vì mọi dữ kiện đều chống lại nó: gen của Vincent báo trước tuổi thọ ngắn ngủi, xã hội đóng chặt mọi cánh cửa, ngay cả gia đình cũng không đặt kỳ vọng nơi anh. Nhưng cũng không thể thiếu, bởi nếu từ bỏ ước mơ, anh chẳng còn lý do nào để tồn tại ngoài việc chấp nhận một cuộc đời nhỏ bé đã được định sẵn. Ước mơ trở thành thứ duy nhất níu giữ anh lại với chính mình, là ngọn lửa để anh không bị nuốt chửng bởi bản án di truyền.
Vincent đi dọn vệ sinh bên cạnh trung tâm vũ trụ Gattaca
Và vì thế, Vincent chấp nhận trả giá: anh chấp nhận làm công nhân dọn vệ sinh trong trung tâm vũ trụ Gattaca - công việc thấp kém nhất - chỉ để mỗi ngày được nhìn thấy con tàu mà anh khao khát một lần đặt chân lên. Người khác nhìn anh như kẻ đáng thương, nhưng với Vincent, đó chính là cách để giữ giấc mơ luôn trong tầm mắt dẫu cho với anh nó thật sự quá xa vời đến mức anh phải thốt lên rằng:
“I was never more certain of how far away I was from my goal than when I was standing right beside it.”
Tạm dịch: Chính lúc đứng sát cạnh mục tiêu, tôi mới thấy mình xa nó hơn bao giờ hết.
Và đó cũng là lý do khiến ước mơ trở nên mạnh mẽ đến vậy: nó không chỉ là khát vọng cá nhân, mà còn là sự phản kháng duy nhất trước những “bản thiết kế vô hình” mà xã hội áp đặt. Vincent mơ bay lên vũ trụ không chỉ để thoát khỏi số phận của riêng mình, mà còn để chứng minh rằng con người không thể bị giản lược thành gen, hoàn cảnh xuất thân hay những thống kê lạnh lùng.
Jerome
Nếu Vincent là kẻ bị đóng khung bởi một bản thiết kế đầy khiếm khuyết, thì Jerome trong phim lại là phản đề hoàn hảo: sinh ra từ công nghệ chọn lọc gen, được ban tặng sức vóc, trí tuệ và cả tương lai sáng lạn ngay từ trong nôi. Anh là mẫu hình “valid” xuất chúng, vẹn toàn trong mọi xét nghiệm.
Nhưng ở rìa mọi đỉnh cao thường là một vực sâu: lời nguyền của sự hoàn hảo. Jerome từng là vận động viên Olympic cự ly 100m - không một ai ngờ rằng huy chương bạc mà anh giành được lại trở thành gót chân Achilles. Trong thế giới Gattaca, chỉ một thoáng kém toàn hảo cũng đủ để đánh rơi danh dự. Khi ta được trao tất cả mà vẫn không chạm được “tất cả”, điều gì còn lại? The Economist gọi đó là “The Curse of Genius”: những tài năng thiên bẩm dần hóa “kẻ lạc lõng, dễ tổn thương” dưới sức nặng của toàn mỹ mà xã hội và chính họ đặt lên vai.
Cuộc đời Jerome bỗng được ấn định trên chiếc xe lăn
Tai nạn ô tô ập đến, cắt phăng đôi chân. Với người bình thường, đó là biến cố; với một “valid” sinh ra để chiến thắng, đó là bản án hủy danh. Từ ngày ấy, Jerome không chỉ đánh mất cơ bắp, anh đánh mất cả thước đo giá trị bản thân. Căn hộ thênh thang biến thành nhà tù dát vàng; ánh đèn lạnh lẽo thành chiếc gông anh tự đeo.
Nếu Vincent cần Jerome để mượn danh tính bước qua cánh cổng “valid”, thì Jerome cũng cần Vincent để trao trả cho đời mình một phần ý nghĩa đã rơi xuống vực. Một cuộc hoán đổi mỉa mai: kẻ mang bản thiết kế lỗi sống như người hoàn hảo; còn kẻ hoàn hảo chỉ còn cái bóng.
Jerome là thân xác lý tưởng nhưng rỗng niềm tin; Vincent là ý chí sắt đá trong một cơ thể khiếm khuyết. Họ bám vào nhau như hai mảnh vỡ của cùng một bản thể: Vincent tiến về phía trước bằng khát vọng, còn Jerome tìm lại ý nghĩa đời mình khi trở thành chiếc cầu nối cho ước mơ ấy.
Info
Trong phim Vincent giả danh thành Jerome với sự trợ giúp của chính Jerome để vượt qua các bài xét nghiệm máu, nước tiểu để lấy gen. Mỗi ngày Jerome đều chuẩn bị da chết, máu, nước tiểu để Vincent giả dạng qua các cửa kiểm soát của cơ quan hàng không vũ trụ Gattaca
Chi tiết, nội dung và nhiều tầng ý nghĩa của bộ phim bạn nên thực sự xem phim để hiểu rõ hơn
Sai phách tiền định
Và rồi, Vincent đã làm được điều mà không ai tin anh có thể: đặt chân lên con tàu vũ trụ, vượt khỏi bản án di truyền, vượt khỏi những dự đoán lạnh lùng của bảng thống kê. Anh thành công không phải nhờ gen, mà nhờ ý chí và giấc mơ - những thứ tưởng mong manh nhưng lại bền bỉ hơn bất kỳ cấu trúc DNA nào.
Trong căn hộ chật hẹp nơi Vincent từng sống cùng Jerome, nấc thang xoắn ốc dẫn lên tầng hai được thiết kế như hình ảnh một chuỗi xoắn DNA. Mỗi ngày Vincent bước qua nó, chẳng khác nào anh đang bước trên chính “định mệnh” đã giam cầm mình. DNA, vốn là xiềng xích, nay biến thành bậc thang - một ẩn dụ hoàn hảo rằng con người có thể dùng chính thứ từng trói buộc mình để làm bàn đạp đi xa hơn.
Hình ảnh cầu thang trong phim
Khoảnh khắc cuối, khi con tàu rời bệ phóng, lời tự sự của Vincent vang lên, giản dị mà lay động:
“For someone who was never meant for this world, I must confess I’m suddenly having a hard time leaving it. Of course, they say every atom in our bodies was once part of a star. Maybe I’m not leaving… maybe I’m going home.”
Tạm dịch: “Với một kẻ vốn chưa bao giờ thuộc về thế giới này, tôi phải thú nhận rằng bỗng nhiên việc rời bỏ nó lại trở nên thật khó khăn. Dĩ nhiên, người ta nói rằng từng nguyên tử trong thân thể chúng ta đã từng là một phần của những vì sao. Vậy thì có lẽ… tôi đâu phải đang rời đi, mà là đang trở về nhà.”
Một kẻ vốn “không được sinh ra cho thế giới này” cuối cùng lại tìm thấy nơi thuộc về mình giữa những vì sao. Ẩn dụ “trở về nhà” không chỉ là lời chào vĩnh biệt, mà còn là sự hòa giải: từ cát bụi đến tinh tú, từ gen đến ý chí, từ giới hạn đến tự do.
Trong khoảnh khắc đó, ranh giới giữa định mệnh và lựa chọn tan biến. Vincent không phá vỡ hoàn toàn bức tường, nhưng anh đã tìm được khe nứt, dồn tất cả vào một cú bứt phá - và bước qua nó. Ở bên kia bức tường ấy, không chỉ có vũ trụ, mà còn có minh chứng: “There is no gene for the human spirit” (đây cũng chính là slogan của phim) .
Góc nhìn khác
Tất nhiên, sẽ thật là nông cạn nếu chỉ nhìn Vincent như một anh hùng của câu chuyện - kẻ đã chiến thắng số phận và chứng minh “ý chí con người vượt lên tất cả.” Nhưng sự việc nào đâu có đơn giản đến thế. Ở một góc nhìn khác, những tiêu chuẩn mà xã hội Gattaca đặt ra, dù khắc nghiệt, cũng không phải không có lý do: chúng được xây dựng để tối đa hóa an toàn, hiệu suất, để loại bỏ rủi ro từ những “khiếm khuyết” di truyền.
Nếu ta thử đặt câu hỏi: Vincent có thực sự xứng đáng ngồi trong khoang phi thuyền? Anh đã che giấu bệnh tim, đã mạo hiểm đem một cơ thể “khiếm khuyết” vào chuyến bay - nơi mà một sai sót nhỏ cũng có thể trả giá bằng tính mạng của cả phi hành đoàn. Ở góc nhìn ấy, Vincent không hẳn là anh hùng, mà là kẻ đang đặt mục tiêu cá nhân lên trên sự an toàn của tập thể.
Nhưng chính ở điểm này, Gattaca mở ra chiều sâu của nó: không có nhân vật nào hoàn toàn đúng hay sai. Jerome không hẳn là kẻ thất bại, Vincent không hẳn là anh hùng. Họ chỉ là những con người đi đến tận cùng với niềm tin và giấc mơ của mình. Và nếu có điều gì đáng nói, thì đó chính là khả năng của con người trong việc tự chọn con đường, bất chấp định nghĩa, chuẩn mực hay bản thiết kế mà xã hội áp đặt.
Gattaca không chỉ nói về gen hay ý chí; nó thì thầm rằng: trong những vết nứt của tất định vẫn le lói khe sáng cho tự do, và ở đó, tinh thần con người tìm thấy chỗ đứng.
Ta và định mệnh
Khi khép lại, Gattaca không cho ta một đáp án duy nhất. Nó để lại những vết nứt - nơi định mệnh và lựa chọn, anh hùng và kẻ ích kỷ, xiềng xích và bậc thang chồng lấn vào nhau. Chính từ những khe nứt ấy, ta nhận ra bộ phim không chỉ kể về Vincent hay Jerome, mà còn phản chiếu một vấn đề rộng hơn: con người và bản thiết kế mang tên định mệnh.
Nhưng rồi, một câu hỏi khác hiện ra: nếu thiếu vắng một bản thiết kế sẵn, liệu đó là may mắn hay bi kịch? Một kịch bản chung: sinh ra, đi học, đi làm, lập gia đình, già yếu rồi chế; ít nhiều cũng đem đến sự yên ổn. Khi khung ấy biến mất, ta được ném vào vô số ngả rẽ: tự do chọn lựa, nhưng cũng tự do lạc lối. Vậy thì sự thiếu hụt “thiết kế” là một lời nguyền, khi ta rơi vào hố thẳm hư vô? Hay nó là một sự ban phước, vì lần đầu tiên con người thực sự có thể viết câu chuyện cho chính mình?
Từ thời Khai sáng, con người tin rằng lý trí và khoa học sẽ giải phóng ta khỏi bóng tối. Điều đó quả thật đã đúng: ta không còn run rẩy trước lời tiên tri, không còn cúi đầu trước định mệnh siêu hình. Nhưng khi ánh sáng ấy lan tỏa, một bóng tối khác lại hiện ra: cái khoảng trống khi ý nghĩa không còn được trao sẵn.
Như Dreyfus & Kelly viết trong All Things Shining: kể từ Descartes, ta đã đánh đổi những giá trị siêu hình chung để lấy tự do cá nhân. Đổi chác ấy mở ra một thế giới công bằng hơn, nhưng đồng thời cũng để lại một gánh nặng: khi ý nghĩa không còn được ban phát, ta phải tự kiến tạo nó. Và trong một thế giới quá nhiều khả thể, không ít người rơi vào hố thẳm hư vô: chẳng biết chọn gì, cũng chẳng biết sống vì điều gì. Để rồi, thay vì đối diện với khoảng không ấy, họ chọn những lối mòn mới - những con đường được xã hội bày sẵn: chạy theo công việc ổn định, tiêu dùng vô tận, hay những hình thức giải trí tức thì. Những lối mòn ấy dễ chịu, bởi chúng giúp ta tạm quên đi sự lạc lối. Nhưng càng bước sâu, ta càng dễ đánh mất cái khả thể rộng lớn mà tự do từng hứa hẹn.
Đó chính là chỗ Gattaca chạm vào thực tại. Vincent không được gán cho bất kỳ “ý nghĩa” nào ngoài cái mác in-valid. Nhưng thay vì buông xuôi vào những lối mòn, anh chọn dựng nên ý nghĩa cho riêng mình: ước mơ bay lên những vì sao.
Và cũng từ trong sự lạc lối ấy, tôi tìm thấy tiếng vọng cho riêng mình. Bởi rốt cuộc, hai câu hỏi Vincent đối diện cũng là hai câu hỏi tôi trăn trở: Ta là ai? Ta muốn gì?
Ta là ai? Khoa học đưa ra một đáp án lạnh lùng: ta là tập hợp nguyên tử, từng nung chảy trong lòng các vì sao rồi tình cờ kết tụ. Nhưng biết mình là bụi sao không làm ta bé nhỏ; trái lại, nó mở ra viễn tượng: nếu sinh ra từ tinh tú, ta cũng mang trong mình tiềm năng để vươn tới bất cứ điều gì.
“Ta là tất cả những gì vũ trụ gửi gắm”
Ta muốn gì? Có lẽ, ta chỉ muốn sống tự do theo lựa chọn của chính mình - tự do học hỏi, trưởng thành, và tiến gần đến hình bóng lý tưởng trong tâm tưởng. Hầu hết khát vọng cuối cùng của nhân loại đều quy về hai điều giản dị: giảm bớt khổ đau và mở rộng tự do. Ấy theo tôi chính là cốt lõi của việc làm người.
Từ nhỏ, tôi đã mang trong lòng một niềm tin giản dị: không ai sinh ra đã cao hơn hay thấp kém hơn ai. Tôi tìm thấy sự đồng vọng trong lời Fukuzawa Yukichi - nhà tư tưởng khai sáng Nhật Bản thế kỷ 19 - câu nói như một ngọn đèn bất diệt:
“Trời không sinh ra người đứng trên người, cũng không sinh ra người đứng dưới người.”
Chỉ bấy nhiêu thôi đã đủ để tôi tin rằng cái gọi là “bản thiết kế số phận” không phải xiềng xích bất biến. Nếu có thứ gì đủ sức bào mòn nó, thì đó chính là ước mơ mạnh liệt của con người - hạt giống ta gieo vào mình, lớn dần theo năm tháng, cùng với ý chí không chịu khuất phục. Từ Gattaca đến đời thực, mọi ranh giới tưởng như tuyệt đối - gen, xuất thân, tuổi tác, hay họ hàng - đều có thể mòn dần đi, từng chút một, bởi khát vọng và sự kiên trì của con người.
Và đến cuối cùng, tôi nhận ra mình chẳng cần một lời giải thích trọn vẹn nào nữa. Tôi chỉ muốn biết: rốt cuộc mình có thể đi xa đến đâu. Một khi đã bước đi, tôi cũng chẳng thể quay lại. Thật kỳ lạ nhưng cũng thật hạnh phúc khi được làm người, được sống trong câu chuyện này, trong trải nghiệm này. Có lẽ chẳng cần gì hơn ngoài điều đó. Chỉ cần còn mơ, còn khát vọng, còn dám sống trọn với niềm tin nhỏ bé ấy, thì ngay cả giữa hố thẳm hư vô, ta vẫn có thể viết tiếp câu chuyện của riêng mình.
References
https://www.wikiwand.com/en/articles/Gattaca
https://www.economist.com/1843/2019/04/29/the-curse-of-genius
https://www.wikiwand.com/vi/articles/Fukuzawa_Yukichi
https://books.google.com.vn/books/about/All_Things_Shining.html?id=d1ZxucNZ8j4C&redir_esc=y